Kariyer | Konular | Kitaplık | İletişim
Alış Verişte Tarafların Karşılıklı Hak ve Görevleri Nedir?
Satıcı ve alıcının, belli bir mal üzerinde ve ödeme şartlarını da belirledikten sonra icap ve kabul beyanında bulunması ile satım akdi bağlayıcı hale gelir. Satış, günlük olarak yapılan pek çok küçük alış verişlerde olduğu gibi “sözlü olarak” yapılabileceği gibi; fatura, fiş, noter tescili, tapuya veya maden siciline kayıt gibi işlemlerin tamamlanması şartıyla da yapılabilir. Resmî işlem gerektiren satışlarda, bu işlem gerçekleşinceye kadar, tarafların satma ve alma iradesi “bir satış ya da alış va’di” niteliğindedir.
Akit, resmî işlemle birlikte tamamlanır. İşte bu şekilde sözlü veya resmî işlemli olarak yapılan bir satış; şart, görme veya ayıp muhayyerliği hakları dışında tek yanlı iradeyle feshedilemez. Alıcı satış bedelini ödemeye, satıcı da malı teslim etmeye zorlanır. Bundan sonra satışı feshetmek ancak iki tarafın rızasıyla mümkün olur ki, buna “ikâle” denir.
Kimi kararsız müşterilerin, satın aldıkları malı değiştirmek veya geri vermek istemeleri her zaman karşılaşılan durumlardandır. Bu şekilde darda kalan satıcı veya alıcıya yardımcı olmak da gerekir. İkalenin meşrûluğu şu hadise dayanır: “Kim pişman olan müşterisinin alış-verişini bozma isteğini kabul ederse, Allah da kıyamet gününde onun sıkıntısını giderir.”1Hanefilere göre ikalede satış bedeli ve mal aynen geri iade edilir, artırma veya eksiltme yoluna gidilemez.
Ancak satın alınan malda bir ayıp/defo bulunursa, müşteri bunu görünce, tek yanlı olarak malı geri verip, satış bedelini alabilir. Satıcının, böyle bir malı geri almama hakkı bulunmaz. - Ayıp muhayyerliği nedir? - Ticaret örfünde malın değerinin düşmesine sebep olan kusura “ayıp-defo”, böyle bir mala da “ayıplı veya defolu mal” denir.
Satın alınan bir mal veya satış bedelinde, satış sırasında akdi yapanın bilmediği bir kusur bulunduğu takdirde, iki taraftan her birinin kendiliğinden sahip olduğu, akdi bozma veya devam ettirme hakkına “ayıp muhayyerliği” denir. Bu hak, satış sırasında konuşulmasına gerek olmaksızın taraflar için kendiliğinden var kabul edilir.
Çünkü mutlak olarak yapılan satım akdi, satılan malın ayıplı ve defolu olmamasını gerektirir.2 Ayıp muhayyerliği hakkı şu hadislere dayanır: “Müslüman Müslümanın kardeşidir. Bir Müslümanın kardeşine ayıbını açıklamadıkça, ayıplı bir malı satması helâl olmaz.”3 “Bir kimse için, bir şeyi ondaki eksiklikleri açıklamaksızın satması helâl olmaz. Yine bir kimse için bildiği şeyleri açıklamaması helâl olmaz.”4“Hile yapan bizden değildir.”5
- Ayıp muhayyerliği için ne gibi şartlar gerekir? - Ayıp muhayyerliği hakkının doğması için; ayıbın satıştan önce veya satıştan sonra fakat teslimden önce mevcut olması, alıcının bunu bilmemesi, satıcının malın kusurlarından sorumlu olmadığını şart koşmaması ve ayıbın satışı bozmazdan önce yok olmaması gerekir.6 Alıcının, malın defosunu öğrendikten sonra rıza göstermesi veya; kullanma, tüketme, satma gibi rızaya delâlet eden bir tasarrufta bulunması, muhayyerlik hakkını açıkça düşürmesi, malın telef olması veya alıcının elinde iken yeni bir ayıbın daha eklenmesi, malda alıcının elinde iken üzerine bina yapma, ağaç dikme gibi bitişik artışların meydana gelmesi gibi durumlarda artık mal, ayıp (defo) sebebiyle geri verilemez.7
- Şart muhayyerliği nedir? Alış verişte tarafların, belli bir süre içinde cayma hakkı tespit etmeleri mümkün ve caiz olur. Taraflardan birisi veya her ikisi lehine konulacak cayma hakkına “şart muhayyerliği” denir. Bu muhayyerliğin süresi, Ebû Hanîfe, Züfer ve Şâfiî’ye göre üç gün, Ebû Yûsuf, İmam Muhammed ve Hanbelî mezhebine göre daha uzun süreli olabilir. Lehine şart konulan taraf, süresi içinde bu hakkını düşürebileceği gibi, süre dolunca akdi bozma hakkı kendiliğinden sona erer ve akit kesinleşir.8 Şart muhayyerliği hakkı, hadise dayanır.
Alış verişlerinde aldatılan Habban İbn Munakkız (ra)’a Allah’ın Elçisi şöyle buyurmuştur: “Alış veriş yaptığın zaman; aldatma yok, benim için üç gün süreyle muhayyerlik hakkı vardır, de.”9 Muhayyerlik süresini uzun tutanlar, bu hadisteki üç günlük sürenin sınırlayıcı olmayıp, örnek kabilinden olduğunu söylerler. Nitekim Abdullah İbn Ömer’in iki aya kadar muhayyerlik süresine icazet verdiği nakledilir.9
- Görmeden satın alınan bir malı görünce, satışı bozma hakkı var mıdır? - Bir malı görmeden satın alan kimsenin malı görünce akdi bozma hakkı vardır. Bu hak yalnız alıcı için söz konusu olur. Görme hakkı, satış sırasında şart koşulmasına gerek olmaksızın, malı görmeden satın alan her müşteri için, kendiliğinden sabit olur. Numûne ile satılan mallarda numûneyi görmek, bütün malı görmek gibidir. Görme muhayyerliği hakkı şu hadise dayanır: “Görmediği malı satın alan kimse, malı görünce muhayyerdir.”9 Alıcının malı görünce satışı açık ifadesiyle kesinleştirmesi veya malı kullanma, tüketme veya başkasına satma gibi rızaya delâlet eden bir davranışta bulunması, alıcının ölmesi, malın telef olması gibi durumlarda “görme muhayyerliği hakkı” düşer.
Dipnotlar: 1-İbn Mâce, Ticârât, 26; Ebû Dâvûd, Büyû’, 52; A. İbn Hanbel, II, 252. 2-Mecelle, md. 336. 3-İbn Mâce, Ticârât, 45. 4-Şevkânî, Neyl, V, 212. 5-Müslim, İmân, 164; Ebû Dâvûd, Büyû’, 50; Tirmizî, Büyû’, 72. 6-Kâsânî, age, V, 275 vd.; İbnü’l-Hümâm, Feth, V, 153; Döndüren, age, s. 87. 7-Kâsânî, age, V, 282-284, 287; İbnü’l-Hümâm, Feth, V, 164; İbn Âbidîn, Reddü’l-Muhtâr, IV, 82, 85, 89, 94. 8-Serahsî, Mebsût, XIII, 40 vd.; Kâsânî, Bedâyi’, V, 174; İbnü’l-Hümâm, Feth, V,110; Zeylaî, Nasb, IV, 8; Hamdi Döndüren, Ticaret ve İktisat İlmihali, s. 88-82. 9-Buhârî, Büyû, 48; Müslim, Büyû, 48; Ebû Dâvûd, Büyû, 66; Zeylaî, Nasb, IV, 6 vd.10-Zeylaî, Nasb, IV, 8. 11-Zeylaî, Nasb, IV, 9.•
(Prof.Dr.Hamdi DÖNDÜREN)